چهار مقاله نظامی عروضی

مصحح: علامه قزوینی به کوشش: دکتر محمد معین چهار مقاله که نام اصلی آن مجمع‌النوادر است از مهمّ‌ترین کتب نثر فارسی است. مصنّف این کتاب نظامی عروضی سمرقندی است که این کتاب را در حدود 550 هجری تصنیف کرد. از آنجا که در این کتاب از چهار فن، دانش دبیری، شاعری، طب، و نجوم، در چهار گفتار جداگانه سخن رفته‌است، از قدیم به نام چهار مقاله معروف شده است. کتاب در بین سالهای ۵۵۱ و ۵۵۲ به یکی از شاهزادگان آل شنسب تقدیم شده‌است. مصنف کتاب ابوالحسن نظام الدین یا نجم الدین احمدبن عمربن علی سمرقندی معروف به نظامی عروضی از شعرا و نویسندگان قرن ششم هجری بوده که از شعر وی جز چند قطعه هجا به جا نمانده است. لیکن چنانچه از محتوای کتاب بر می آید، این نویسنده نثر خوبی داشته و کتاب چهارمقاله ی او از نمونه های برجسته ی نثر و انشای فارسی است. وی گذشته از شاعری و دبیری در فنون طب و نجوم هم مهارت داشته و حکایت هایی که در چهار مقاله ذکر می کند گواه این نکته است. تاریخ تالیف کتاب، چنان که پیشتر اشاره شد، هرچند ضمن کتاب مذکور نیست، ولی قطعا پس از سال 552 هـ. یا سال وفات سلطان سنجر سلجوقی، نبوده است. زیرا از متن کتاب مشخص می شود که سلطان سنجر در زمان تالیف کتاب زنده بوده، به گونه ای که نظامی عروضی در کتاب خود در حق وی دعا می کند. اهمیّتِ چهار مقاله به‌جهت‌های مختلف است: اوّل بر بنای قدمت: به‌سبب انقلاب سیاسی بیشتر سرمایة ادبی ایران تلف شد و چنان‌که ایرانیان برای تحفّظ این سرمایة خویش کوشش‌های جدّی نکردند ”کتب ادبیّه و علمیّة زبان فارسی تقریباً به‌کلّی از میان رفته است و آنچه باقی‌مانده به‌غایت محدود و انگشت شمار است“. چهار مقاله بهترین و دلکش‌ترین نمونة کتب علمی و ادبی است. دوم به‌اعتبار تاریخی: مطالب و احوال مشاهیر و غیرها در هیچ‌کتابی قدیم و تاریخی یافته نمی‌شود. سوّم بربنای طرزنگارش: به‌اعتبار ایجاد ایجاز الفاظ, اشباع معنی و سلاستِ کلام, این کتاب برای ادبا و انشاپردازانِ دورِ جدید فارسی به‌طور سرمشق و نمونه به‌کار می‌آید. این کتاب چنان‌که از اسمش ظاهر است بر چهار مقاله مشتمل است که اوّل آن دبیری, دوّم دربارة شاعری, سوّم در موردِ نجوم و چهارم مربوط به‌طبّ است. نظر مصنّف این است که برای پادشاهی دبیر, شاعر, منجّم و طبیبی ناگزیر است. نظامی عروضی در هر مقاله اوّلاً توضیح فنّ و سپس خصوصیّت دبیری خوب, شاعری خوب, منجّمی خوب و طبیبی خوب را بیان کرده است و آخراً برای وضاحتِ بیان خود ده (و در مقاله آخر دوازده) حکایت آورده است. مقالة دوّم به‌طور ویژه قابل ذکر است, زیرا که در این شعرای قدیم فارسی که معاصر سامانیان, غزنویان, ایلخانیان, دیالمه, سلجوقیان و خانوادة غوریان بودند, مذکور است. مزید برآن تفصیلات متعلّق به‌شاعرانِ مشهور مانند رودکی, عنصری, فرّخی, معزّی, فردوسی, ازرقی, رشیدی, مسعود سعدِ سلمان درج است که در کتابی دیگر میسّر نیست و چنان‌که نظامی عروضی با خیّام ملاقات کرده بود و او را استادِ خویش تسلیم می‌کرد لذا گفته‌های مصنّف بیش از حدّ مهمّ و قابل توجّه است. بر بنای این ویژگی‌های مهمّ, این کتاب از 70-60 سال قبل مرکزِ توجّه ادبای ایرانی و غیر ایرانی بوده است, چنان‌که مستشرقِ معروف پروفسور براون این کتاب را در سال 1899 م نخستین بار به‌زبان انگلیسی برگرداند و سپس در سال 1921 م بر آن تجدید نظر کرد. در سال 1327 هجری میرزا محمّد قزوینی این کتاب را به‌نحوِ احسن تدوین کرده و با مقدّمة جامع و تعلیقاتِ ادبی و تاریخی از قاهره انتشار نمود. این طرف در این چند سال, ادیبِ شهیرِ ایران دکتر محمّد معین بر این کتاب بسیار دقّت کرده است و در سال 1958 میلادی آخرین بار با مقدّمه مفصّل مع تعلیقات و حواشی انتشار داده است که بنظر می رسد بر نسخة میرزا محمّد اضافة مناسبی هم هست. حق تکثیر: از فوت مصحح بیش از ۳۰ سال می گذرد