دیوان سنایی

ابوالمجد مجدودبن آدم سنایی شاعر بلند آوازۀ قرن ششم در اوایل یا اواسط نیمۀ قرن پنجم در غزنه متولد شد. خانوادۀ او از نژاد بزرگان و آزادگان بودند و مانند بیشتر خراسانیان آن روزگار مذهب حنفی داشتند. سنایی علوم رایج زمان خود را در جوانی فراگرفت. او از فلسفه و نجوم، هیأت، حکمت، کلام، هندسه، موسیقی، علوم قرآنی چون تفسیر و حدیث، ریاضی وطب اطلاع داشت و گاه اصطلاحات این علوم را در شعر خود به کار می‌برد. غالب تذکره نویسان به او لقب حکیم داده اند و مولانا نیز از او با عنوان «حکیم غزنوی» یادکرده است. اما بنابر قول شفیعی کدکنی در کتاب تازیانه‌های سلوک"به کار بردن لفظ حکیم برای سنایی بیشتر در مفهوم «حکیم الهی» و «عارف» است و نه حکیم به معنای مصطلحی که در مورد فردوسی و ناصرخسرو به کار می‌برند. او در آغاز جوانی به امید برخورداری از الطاف خواجه اصیل الملک حسن هروی به بلخ می‌رود و اگرچه در ابتدا مشمول عنایات خواجه می‌شود اما بعدها به سبب کدورتی که بین ایشان پدید می‌آید، بلخ ازچشم سنایی می افتد و او راه سرخس را در پیش می‌گیرد. سنایی در بلخ مثنوی "کارنامۀ بلخ را" می‌سراید. مدتی نیز در هرات و نیشابور اقامت می‌کند و سپس راهی سفر حج می‌شود. روح مستعد سنایی در حج تجربیات عرفانی شیرینی را از سر می‌گذراند که بر سروده‌ها و مکاتبات و اقوالش تأثیری مشهود بر جای می‌گذارد. پس از بازگشت از مکه دوباره راهی بلخ می‌شود امّا باز هم آنجا را ترک می‌کند و سپس بعد از سالها دوری به غزنین باز می‌گردد. در آن هنگام بهرامشاه غزنوی در غزنین برسرکار است. او سنایی را بسیار ارج می‌نهد و سنایی نیز قصیده‌های بسیاری در مدح او می‌سراید و مثنوی عرفانی خود، حدیقه‌الحقیقه را به او تقدیم می‌کند. گرچه قبل از به پایان رساندن آن دار فانی را وداع می‌گوید. در اشعار سنایی دو گونه شعرالهی و زمینی را می‌توان از هم تشخیص داد. وجود این دو نوع شعر، تذکره نویسان را به ساخت داستانهایی جعلی واداشته است که در آن سناییِ مداح و شرابخوار و لاابالی با شنیدن قولی از دیوانه‌ای لایخوار و یا دیدن فعلی از پسری قصاب، ناگهان تبدیل به سناییِ صوفی و عارف و زاهد می‌شود. این تذکره نویسان، دو نوعِ متفاوتِ شعر در آثار سنایی را به دو دورۀ متفاوت از زندگی او نسبت داده‌اند امّا بنابر نظر شفیعی کدکنی شعرهای متفاوت سنایی محصول ساحات متفاوت روح و ذهن او هستند که البته این ساحات در طول زندگی سنایی وجود داشته‌اند و نمی‌توان تمام هزل‌ها و مدح‌ها را محصول دورۀ اول و اشعار عارفانه و زهد و مثل او را محصول دورۀ دوم زندگی او دانست؛ چه حدیقه که پس از میانسالی و در دوران پیری شاعر سروده شده است نیز، همچنان از مدح و هزل خالی نیست. هر چند باید قبول کرد که سنایی در طول زندگی خود روندی رو به صعود و تعالی را طی کرده است چرا که مدح او همانند مدح دیگر شاعران نیست. گاه تنها در چند بیت پایانی یک قصیده که تنه‌ایی دربارۀ عرفان دارد و یا از مسائلی جز ستایش ممدوح سخن می‌گوید، به مدح پرداخته و گاه مدحِ او بیشتر به پند و اندرز شبیه می‌شود تا ستایش و بزرگداشت. «شاعر، ممدوح خود را به صفاتی چون مقتدای شریعت و پیشوای شرع و دین، روشن‌کنندۀ محبت حق، شادکننده دل اهل سنت و از این قبیل صفات متصف می‌سازد. چنین به نظر می‌رسد که در این دسته از قصاید، شاعر بیش از آن که در صدد مدح به شیوۀ مداحان درباری باشد در اندیشۀ ترویج فضایل اخلاقی است... نوعی دیگر از قصاید مدحی با مقدمه عرفانی آغاز می‌گردد. در این قصاید گاه بیشتر ابیات قصیده درونمایه عرفانی دارند. این قصاید در حقیقت ترکیبی از مدح و عرفان هستند که صبغۀ عرفانی در آنها بر مدح غلبه یافته و البته از ابتکارات سنایی در قصاید مدحی است.