تاریخ افضل

به اهتمام: مهدى بیانى‏ یکى از مهمترین تواریخ فارسى و ایران که ظاهرا نسخۀ کامل آن از میان رفته است، کتاب «بدایع الازمان فى وقایع کرمان» تصنیف «افضل الدین ابو حامد احمد بن حامد کرمانى» مؤلف کتاب «عقد العلى للموقف الاعلى» مى‌باشد و در تنها مأخذى که تصریحا از آن ذکر شده «تواریخ آل سلجوق» تألیف «محمد بن ابراهیم» و در جائى که تلویحا نامى از آن رفته «سمط العلى للحضرة العلیا» تصنیف «ناصر الدین بن منتجب الدین منشى کرمانى» است.متأسفانه نسخۀ مدون این کتاب از دستها بیرون رفته و کم‌کم از خاطرها فراموش شده است؛ در صورتیکه، در سلسلۀ تواریخ ایران بایستى این تصنیف را در صف اول اهمیت قرار داد؛ که هم سند منحصر قدیم وقایع سلاجقۀ کرمان، و هم انشاء ادیب دانشمند و مورّخ زبردستى، چون افضل الدین مى‌باشد. اطلاع از وجود اصل این نسخۀ نفیس و بدست آمدن جزئى از آن تاریخ، مژده‌اى است بعلاقه‌مندان تاریخ و ادبیات و تاریخ ادبیات ایران و جاى شک نیست که، یافتن تمامى این درّ گرانبهاى گم‌شده در ویرانه‌هاى فراموشى، شایسته خدمتى است. اینک ناچیز نگارنده میتواند مژده دهد که این گوهر گرانبها و درّ یکتا، آنچنان که مى‌پندارند، بکلى از میان نرفته و میتوان با قلبى مطمئن و ضرسى قاطع، ادعا کرد که قسمت اعظم نزدیک بتمامى متن بدایع الازمان و اخبار سلاجقۀ کرمان و جانشینان ایشان تا وقایع سال  ۶٠۶  هجرى قمرى بقلم و انشاء شخص افضل الدین کرمانى موجود و بطور غیر مستقیم و با واسطه امروز در دست ماست. (از مقدمه مرحوم هدی بیانی) معرفى اجمالى بدایع الازمان فى وقایع کرمان (تاریخ افضل)، نوشته افضل‏الدین ابوحامد احمد بن‏حامد کرمانى، فرآورده مهدى بیانى‏ این کتاب که در پایان سده ششم هجرى نوشته و به تاریخ افضل معروف شده و به گمان در  ۶٠۶  هجرى پایان یافته است، اطلاعات گستردهاى درباره جغرافیاى کرمان و بخش‏هاى گوناگون آن دربردارد و با توصیف بناهاى شهرهاى مهم آن سامان، به روایت چکیدهاى از تاریخ آنجا از دوران پیش از اسلام و فتح شدنش بر دست مسلمانان و روزگار چیرگى آلصفار و آلالیاس و غزنویان و دیالمه آلبویه و سلجوقیان قاوردى بر آن میپردازد و از انقلابهاى مردم کرمان پس از سلجوقیان و تسلط ملک دینار و عجمشاه و فرخ‏شاه، پسران ملک دینار و تسلط ملوک شبانکاره و اتابکان فارس و عاملان خوارزمشاهیان بر کرمان نیز گزارش مى‏دهد. این اثر را از منابع ویژه تاریخ کرمان میتوان برشمرد و بر پایه درونمایه جامع التواریخ حسنى و تاریخ آل سلجوق گمان زد که دو مقاله و یک خاتمه (مقدمه) یا یک مطلب و یک خاتمه داشته باشد، اما افسوس که مقاله نخست از این تاریخ در دست نیست. بارى، نویسنده هر یک از گزارشهاى خود را با نثرى شیوا زیر عنوان «گفتار» مى‏گنجاند. نثر فارسى در روزگار صفویان، از دید روانى، استوارى و شیوایى در پست ترین مراحل راه میپیمود و از اینرو، بسیار بسیار دور مینماید که در این دوره، استوارترین ترکیبها در قالب زیباترین الفاظ ریخته شده و نثرى چنین متین و دلپسند و دور از تعقید و تکلف از زیر قلم نویسندهاى چون محمد بنابراهیم بیرون آمده باشد. نگاهى گذارا به عباراتهایى که بى‏گمان، از آن محمد بنابراهیم است - که شمارشان بسیار نیست - و مقابله آنها با الفاظ و عبارات بدایع الازمان، اهل فن و ذوق را بدین باور میرساند که تفاوت میان این دو انشا (نثر)، از زمین تا آسمان است. حق تکثیر: از فوت مصحح از 30 سال می گذرد