دین و اقتصاد

دین و اقتصاد اقتصاد یکى از شاخه هاى علوم انسانى است که در یونان باستان با عنوان تدبیر منزل در حکمت عملى از آن بحث مى شد و از قرن هجدهم میلادى در عرصه ى جدیدى قرار گرفت و مبانى و مکاتب خاصّى یافت. اقتصاد اسلامى، در بستر جریان اعتراض به نظام هاى سرمایه دارى و سوسیالیسم مطرح شد و محقّقان با اطّلاع از پیش دانسته هاى پرسشى، پاسخ هایى را از آیات و روایات استنباط کردند; البتّه در دوران آغازین اسلام، ابتدا فقه الاقتصاد و احکام اقتصادى اسلام شکل گرفت; سپس در دوران معاصر با تحقیقات اندیشهورانى چون شهید صدر و شهید مطهرى، نظام، مکتب، اصول، اهداف و اخلاق اقتصاد اسلامى تدوین شد و سال هاى اخیر، به نظریّه پردازى و فرضیّه سازى در عرصه ى علم اقتصاد سوق یافته است. با توجّه به روش درون و برون متون دینى، بشر مى تواند و لازم است در عرصه ى اقتصاد، از دین انتظارات معقولى داشته باشد. این انتظارات در زمینه هاى مبانى فلسفى و مکتبى اقتصاد، اخلاق و حقوق اقتصادى و علم اقتصاد قابل بررسى است. حال با توضیح هر یک از مقوله ها روشن مى گردد که رابطه ى دین با آنها چگونه است. یک. فلسفه ى اقتصادى اسلام: مبانى فلسفى نظام اقتصادى اسلام، بر قضایاى «هستى» مشتمل است که نوع نگرش اسلام را به خدا، جهان و انسان از زاویه ى مرتبط به اقتصاد و معیشت فرد و جامعه بیان مى کند; براى نمونه مى توان به روزى دهندگى خداوند متعال به همه ى موجودات و انسان ها و نامحدود بودن منابع طبیعى عالم طبیعت و اختیار انسان اشاره کرد. مسأله ى اصالت فرد و جامعه نیز به صورت بحث فلسفى، در شکل گیرى اهداف و مبانى مکتبى نظام هاى اقتصادى مؤثّر است. نظام سرمایه دارى با تأکید بر اصالت فرد و فقدان حقیقتى به نام اجتماع، مالکیّت خصوصى بدون حدّ و مرز و آزادى هاى مطلق اقتصادى را توجیه، و فقط در مواردى نادر، به محدودیّت آن اقدام مى کند. نظام اقتصادى سوسیالیزم با طرح اصالت جامعه، هرگونه مالکیّت خصوصى و آزادى هاى اقتصادى را نفى کرده است; ولى نظام اقتصادى اسلام با توجّه به بُعد فردى و اجتماعى انسان، اصالت فرد و جامعه را ترجیح داده و مالکیّت خصوصى و دولتى و عمومى و آزادى هاى فردى در چارچوب منافع جامعه را امضا کرده است. مسأله ى دیگر رابطه ى دنیا و آخرت است. نظام هاى اقتصادى دنیا (حتّى با فرض پذیرش آخرت)، هرگونه ارتباط میان دنیا و آخرت و کردار دنیایى با سعادت و شقاوت آخرتى را نفى کرده اند; ولى اسلام، به رغم مخالفت شدید با رهبانیّت و ترک دنیا، به آخرت نیز توجّه کرده است. قرآن کریم مى فرماید: در آنچه خدا به تو داده، سراى آخرت را طلب نما و بهره ات را از دنیا فراموش مکن و همان گونه که خدا به تو نیکى کرده، نیکى کن و هرگز در زمین در جست و جوى فساد مباش، که خدا مفسدان را دوست ندارد. انتظار بشر از دین اسلام در عرصه ى مبانى فلسفى اقتصاد، انتظارى منطقى و معقول است; زیرا اسلام به پرسش هاى این زاویه ى اقتصادى، پاسخ مناسب داده است; به عبارت دیگر، مبانى فلسفى و جهان بینى حاکم بر نظام اقتصادى، اهداف و مبانى مکتبى آن را شکل مى دهد. تمام نظام هاى اقتصادى دنیا اعمّ از سرمایه دارى، سوسیالیستى و نظام اقتصادى اسلام، زاییده ى مبانى فلسفى و جهان شناختى است. اعتقاد به خداوند در جایگاه آفریدگار و پروردگار پیوسته ى جهان هستى، زیر بناى نظام اقتصادِ دینى است; زیرا چنین خداوندى براى تنظیم زندگى فردى و اجتماعى و هدایت انسان ها، آموزه هایى را به وسیله ى پیامبران ارسال مى کند. در مقابل، خداوند در جایگاه آفریدگار و ساعت ساز لاهوتى که پس از آفرینش جهان، هیچ گونه تدبیر و هدایتگرى ندارد (مکتب دئیسم) زیربناى فکرى و فلسفى نظام هاى اقتصادى سکولار است و روشن است که این دیدگاه نمى تواند مورد پذیرش اسلام باشد. ... در پایان از یک نکته ى مهم نباید غفلت کرد و آن این که موضوعات اقتصادى هر کشورى باید با نگاهى تجربى و آمارى شناسایى شود و مسائلى چون: تثبیت یا تغییر ارزش پول، عرضه و تقاضا، تورّم و بیکارى، تعیین بودجه، تخصیص، تثبیت کسر بودجه، کاهش و افزایش نرخ رشد منابع اقتصادى، یارانه، تولید ناخالص ملّى، سیاست هاى مالى و اقتصادى، با مطالعه ى دقیق اجتماعى هر کشورى تبیین مى شود. کلمات کلیدی: دین، اقتصاد، اسلام، توسعه اقتصاد در کشور اسلامی، سرمایه داری، بانکداری اسلامی، برچسب‌ها: دین، اقتصاد، اسلام، توسعه اقتصاد در کشور اسلامی، سرمایه داری، بانکداری اسلامی